پویان ظفری
دانش‌آموخته دکتری مدیریت
روزی ملا نصرالدین از کوچه‌ای می‌گذشت، عده‌ای را دید که برای گرفتن نان در صف ایستاده‌اند. برای اینکه بتواند زودتر نان بگیرد، شایعه‌ای راه انداخت و گفت: «ایها الناس، می‌دانید در فلان کوچه روغن مجانی می‌دهند!!!» مردم هم وسوسه شدند و یک‌به‌یک صف را ترک کردند!
ملا وقتی دید که همه برای گرفتن روغن می‌روند، با خودش گفت: «چرا خودم نروم روغن مجانی بگیرم؟» بنابراین، دنبال آن‌ها راه افتاد …!
جالب است که خیلی از افراد شایعاتی را در جامعه دامن می‌زنند و زمانی که خبر این شایعه به خودشان می‌رسد، آن را باور می‌کنند.
شایعه، پدیده‌ای با سابقه طولانی و پیچیده است که در طول تاریخ همواره بخشی از زندگی اجتماعی و سیاسی مردم بوده است. شایعات اغلب از منابع غیررسمی و تأییدنشده نشأت می‌گیرند و می‌توانند تأثیرات قابل‌توجهی بر افکار عمومی، تصمیم‌گیری‌های اجتماعی و حتی ثبات و امنیت کشور داشته باشند.
شایعه در جامعه ما دارای تاریخچه‌ای طولانی است و به‌وضوح نشان‌دهنده زودباوری و علاقه مردم به اخبار غیرواقعی و عجیب است. از جمله مهم‌ترین این شایعات می‌توان به سفر احتمالی آقای ظریف به نیویورک اشاره کرد که این روزها در فضای مجازی و به‌ویژه در همین گروه‌ها دست‌به‌دست می‌شود.
رشد و گسترش شایعات در جامعه ما، نشان‌دهنده نیازهای روانی و اجتماعی مردم به اخبار و اطلاعات تأییدنشده است. این مسئله می‌تواند مسائل عمیق‌تری از جمله زودباوری و نااطمینانی مردم به اخبار رسمی را نمایان کند. با افزایش استفاده از شبکه‌های اجتماعی، شایعات به‌سرعت و به‌آسانی به اشتراک گذاشته می‌شوند.
شایعات می‌توانند در زمینه‌های مختلفی شکل بگیرند:
✓ سیاسی: ابزاری برای تبلیغ یا تخریب.
✓ بهداشت و سلامت: از جمله بیماری‌ها و ویروس‌ها و….
✓ اقتصادی: تأثیر بر بازارهای مالی، سرمایه‌گذاری و تصمیم‌گیری‌های اقتصادی مردم.
✓ اجتماعی: تأثیر بر روابط بین فردی، اعتماد عمومی و همبستگی اجتماعی. به عنوان مثال، شایعات مربوط به تعطیلی مراکز و … که در اسفندماه منتشر می‌شدند.
شایعات می‌توانند آسیب‌های جبران‌ناپذیری به سلامت اجتماعی بزنند و در زمان‌های بحران و تنش‌های روانی، به ابزاری برای مدیریت افکار عمومی تبدیل شوند. این شایعات می‌توانند پیامدهای اجتماعی و سیاسی جدی به همراه داشته باشند که بر ثبات و امنیت کشور تأثیر می‌گذارند.
از دیدگاه روانشناسی، شایعات می‌توانند ناشی از نیازهای روانی افراد مانند کاهش اضطراب، ابراز خشم و نارضایتی، و یا احساس تعلق به یک گروه باشند.
دلایل شکل‌گیری شایعه:
۱. فقدان اعتماد به منابع رسمی: در برخی موارد، عدم اعتماد به منابع رسمی اطلاعات، مانند رسانه‌های دولتی، می‌تواند افراد را به سمت منابع غیررسمی و شایعات سوق دهد.
۲. فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی: گسترش استفاده از شبکه‌های اجتماعی، امکان انتشار سریع و گسترده شایعات را فراهم کرده است.
۳. شرایط اقتصادی و اجتماعی نامساعد: در شرایط اقتصادی و اجتماعی نامساعد، افراد ممکن است بیشتر به شایعاتی که وعده بهبود وضعیت را می‌دهند، جذب شوند. همچنین، شایعات می‌توانند به عنوان ابزاری برای ابراز نارضایتی و خشم اجتماعی عمل کنند.
۴. نارسایی‌های نظام اطلاع‌رسانی: در برخی موارد، نارسایی‌های نظام اطلاع‌رسانی و عدم شفافیت در ارائه اطلاعات، می‌تواند به شکل‌گیری و گسترش شایعات دامن بزند.
شایعات می‌توانند پیامدهای منفی متعددی برای جامعه داشته باشند:
۱. ایجاد تنش و ناآرامی اجتماعی: با ایجاد ترس و نگرانی در بین مردم، به تنش و ناآرامی اجتماعی دامن بزنند.
۲. تضعیف اعتماد عمومی: گسترش شایعات می‌تواند اعتماد مردم به نهادهای دولتی و رسانه‌ها را تضعیف کند.
۳. تأثیر منفی بر اقتصاد: شایعات اقتصادی می‌توانند با ایجاد نااطمینانی در بازار، به سرمایه‌گذاری و فعالیت‌های اقتصادی آسیب بزنند.
۴. آسیب به سلامت روان: قرار گرفتن در معرض شایعات منفی می‌تواند به اضطراب، افسردگی، و سایر مشکلات روانی منجر شود.
راهکارهای مقابله با شایعات:
۱. تقویت سواد رسانه‌ای: آموزش مهارت‌های تفکر انتقادی و ارزیابی اطلاعات، می‌تواند به افراد کمک کند تا شایعات را تشخیص داده و از انتشار آن‌ها جلوگیری کنند.
۲. ارتقای شفافیت و پاسخگویی: دولت و نهادهای دولتی باید با ارائه اطلاعات دقیق و به‌موقع، به شایعات پاسخ دهند و اعتماد عمومی را جلب کنند.
۳. تنظیم فضای مجازی: شبکه‌های اجتماعی باید با همکاری دولت و سازمان‌های مردم‌نهاد، اقداماتی را برای مقابله با انتشار شایعات و اخبار جعلی انجام دهند.
۴. تقویت رسانه‌های مستقل و معتبر: حمایت از رسانه‌های مستقل و معتبر می‌تواند به افزایش دسترسی مردم به اطلاعات دقیق و قابل اعتماد کمک کند.
در پایان باید این مسأله را بپذیریم که شایعات در جامعه ما، پدیده‌ای پیچیده و چندوجهی است که نیازمند تحلیل دقیق و اتخاذ راهکارهای جامع و هماهنگ است که به کاهش اثرات منفی این پدیده و ارتقای سلامت اجتماعی کمک خواهد کرد.
