دکتر فرشاد مومنی، اقتصاددان و استاد دانشگاه علامه طباطبایی، در همایش ملی گردشگری روستایی با تأکید بر اینکه گردشگری باید در خدمت ارتقاء بنیه تولید فناورانه باشد و توسعه گردشگری، پس‌آیند توسعه ملی، منطقه‌ای و روستایی است، نه جایگزین آن. هشدار داد که در صورت بی‌توجهی به الزامات توسعه، به ویژه در مناطق روستایی، نه تنها فقر و نابرابری از بین نخواهد رفت، بلکه گردشگری نیز به نیرویی مخرب تبدیل خواهد شد.
وی با اشاره به اینکه «نزدیک به دو سوم جمعیت در سنین فعالیت در ایران هیچ نقشی در تولید ملی ندارند» و اینکه «۹۰ درصد فقرای ایران را شاغلان سابق و لاحق تشکیل می‌دهند»، تاکید کرد: تا زمانی که مناسبات رانتی، رباخواری و واردات‌محوری بر سیاست‌گذاری‌ها غلبه دارد، چشم‌انداز روشنی برای توسعه روستایی و گردشگری در کشور متصور نیست.
مومنی خاطرنشان کرد: اگر شاقول توسعه را گم کنیم، ظرفیت‌هایمان را تلف خواهیم کرد.
،دکتر فرشاد مومنی که در «همایش ملی گردشگری روستایی، با محوریت روستاهای جهانی گردشگری» در دانشکده کشاورزی دانشکده تبریز با عنوان «نسبت گردشگری روستایی با توسعه روستایی و چالشهای پیش روی ایران» در 21 خرداد سخن می گفت، با بیان اینکه یکی از مسائل راهگشایی که متفکران بزرگ توسعه برای بهبود وضعیت در دنیا مطرح کردند این است که در هر زمینه‌ای باید خود را متعهد بدانیم که علم فصل الخطاب باشد و خاطرنشان کرد: یکی از لوازم کلیدی فصل الخطاب شدن علم این است که به ما حریت و گستاخی روبرو شدن با واقعیت را به همان صورتی که است، اعطا می‌کند و ما در شرایط کنونی ایران به چنین روحیه علمی برای برون رفت از بحران‌های پرشمار و کوچک و بزرگی که با آنها دست به گریبان هستیم نیازمندیم.
وی با تاکید بر اینکه ما باید به مسئله گردشگری هم از دریچه توسعه نگاه کنیم، توضیح داد: در رویکرد توسعه ای به گردشگری، گفته می شود که شاغول اعتباربخش به تلاش هایی که در این زمینه صورت می گیرد این است که گردشگری باید در خدمت ارتقاء بنیه تولید فناورانه باشد. متفکران بزرگ توسعه معتقدند می توان طی ۲۵۰ سال گذشته، کل کشورهای جهان را به دو گروه تقسیم کرد؛ آنها که با دستاوردهای مدرنیته از موضع ارتقاء بنیه تولیدی وارد شدند و آنها که تقدم را به تشویق مصرف گرایی دادند. بدون استثنا همه آنها که ابتدا تمرکز را بر ارتقای بنیه تولیدی گذاشتند، توسعه پیدا کردند و توانستند فقر و عقب‌ماندگی را برطرف کنند و از زاویه گردشگری هم جزء موفق ترین کشورهای دنیا محسوب می شوند. بنابراین ما باید شاقول تولید فناورانه را محور اصلی هر نوع کوششی برای توسعه گردشگری در نظر بگیریم.
مومنی ادامه داد: در ایران هم مانند، اکثر کشورهای در حال توسعه، در غیاب توجه به تولید فناورانه و بر محور خطای راهبردی ترویج مصرف گرایی ذات محور، دچار گرفتاری های بزرگی هستیم که شاید مهمترین آنها این است که رشد اقتصادی در ایران رشد گسسته است. مسئله اساسی ایران این است که بخش اعظم منابع انسانی و مادی بلا استفاده شده. برای نمونه؛ اکنون نزدیک به دو سوم جمعیت در سنین فعالیت در ایران هیچ نقشی در تولید ملی ندارند، به همین دلیل در ایران فقر بیداد می کند و عقب ماندگی ها تبدیل به یکی از مهمترین نیروهای تهدید کننده امنیت ملی شده است. ما باید به این شاقول بسیار توجه داشته باشیم.
این استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی ضمن تاکید بر ضرورت توجه به تولید فناورانه، اظهارداشت: تولید در ساخت معیشتی، نه قادر به رفع فقر و نه قادر به جبران عقب ماندگی‌های تاریخی ما است. در کشور ما بر اساس گزارش‌های رسمی صراحتا گفته می‌شود اکثریت قاطع جمعیت فقیر ایران را شاغلان تشکیل می دهند و اگر شاغلان بازنشسته‌ها را هم به آنها اضافه کنیم. نزدیک به ۹۰ درصد کل فقرای ایران فقرای شاغل سابق و لاحق هستند. این وضعیت نشان دهنده این است که اگر ما سوراخ دعا را گم کنیم و تصور کنیم که برنامه توسعه گردشگری، مستقل از برنامه ارتقاء بنیه تولیدی، می تواند گره گشایی کند، هرگز چنین چیزی وجود ندارد.
مومنی افزود: ما از دریچه گردشگری روستایی، با تقدم توسعه روستایی نسبت به توسعه گردشگری روبرو هستیم. در ایران هم مثل همه جای جهان، مناطق روستایی مناطقی است که در آن عریان ترین جلوه های فقر و نابرابری را می توان مشاهده کرد. در چارچوب چنین مناسباتی، گردشگری پایدار ناممکن می شود. این شاقولی بسیار حیاتی و مهم است که ما باید به آن توجه داشته باشیم. برای نمونه، چین در طی سه دهه گذشته، موفق ترین کشورهای جهان در دنیا در زمینه گردشگری بوده؛ چرا که چین کشوری است که طی سه دهه گذشته چهار پنجم کل کاهش فقری که در مقیاس جهان وجود داشته، در چین اتفاق افتاده است.
به باور این اقتصاددان؛ ماجرای توسعه روستایی در ایران ماجرای بسیار اسف باری است و همچنان با کمال تاسف سهم رباخوارها، دلال‌ها و سلف خرها از هر واحد ارزش افزوده‌ای که در مناطق روستایی ایران پدیدار می شود، با فاصله بسیار بزرگی از سهم تولید کننده‌ها، قرار دارد. اینها مسائلی بسیار حیاتی و بنیادی است که ما باید به آن توجه داشته باشیم. به واسطه سلطه مناسبات رانتی، مثلا داده های رسمی به ما هشدارهای بسیار بزرگی می دهد و می گوید اگر ما به هر مساله‌ای مستقل از توسعه و تولید فناورانه نگاه کننیم، زمان و منابع مادی و منابع انسانی مان هدر می رود و گسترش و تعمیق فقر و عقب ماندگی گریبان ما را خواهد گرفت. از این زاویه در عین حال که ما راجع به جاذبه‌های گردشگری صحبت می‌کنیم، باید واقع بینانه و شرافتمندانه و عالمانه محدودیت‌هایمان رل هم مورد توجه قرار دهیم.
رئیس موسسه مطالعات دین و اقتصاد با یادآوری اینکه ایران جزء ۱۰ کشور برتر دارای آثار و ابنیه تاریخی است و جزء پنج کشور برتر جهان در زمینه تنوع اقلیمی است، اضافه کرد: در عین حال گزارش‌های رسمی می گویند از نظر امنیت محیط زیستی، ایران یکی از 10 کشور اول بلاخیز جهان است، یعنی ما از نظر آسیب‌پذیری در زمینه بلایای طبیعی، وضعیت بسیار شکننده‌ای داریم. آن چه که به جامعه روستایی و به توسعه روستایی و به توسعه کشاورزی مربوط می شود، این است که نهادهای بهره کش و استثماری که مضمون و ماهیت ضد توسعه ای دارند، در بخش کشاورزی و جامعه روستایی ایران بسیار فعال تر از بخش صنعت و خدماتش است. یعنی آنها که شرافتمندانه و عالمانه، رسالت خود را در دامن زدن به مطالبه توسعه روستایی قرار دادند، جزء باغیرت ترین و باشرافت‌ترین عالمان این جامعه محسوب می‌شوند، باید قدرشان دانسته شود. در غیاب آنها و در چارچوب مناسبات معطوف به فقر و عقب ماندگی، به بیان اقتصادی، تمام مطالعه‌هایی که درباره اقتصاد گردشگری صحبت می‌کنند خیلی صریح می گویند که کشش پذیری بسیار بالایی برای تقاضای گردشگری وجود دارد، یعنی با یک تلنگر، ماجرا می تواند دچار تزلزل شود.
مومنی با تاکید بر اینکه سرمایه گذاری در گردشگری هم جزء پرریسک ترین گونه‌های سرمایه‌گذاری است، ادامه داد: به اعتبار این مناسبات، در ادبیات توسعه گفته می‌شود باید دقت کرد که توسعه گردشگری، پس آیند توسعه ملی، توسعه منطقه‌ای، توسعه روستایی و توسعه محلی است. اگر ما شاقول را گم کنیم، ظرفیت‌هایمان را تلف می کنیم.
وی ضمن اشاره به بخشهایی که از کتاب « اقتصاد سیاسی توسعه در ایران امروز» که سال ۱۳۹۴ نوشته است، توضیح داد: در آن کتاب با استناد به داده‌های سرشماری نشان دادم در شش ساله 1385 تا 1390، در حالی که در مجموع چیزی حدود ۶۲۰ میلیارد دلار به اقتصاد ایران ارز تزریق شده، خالص فرصت‌های شغلی ایجاد شده در بخش صنعت ما منفی ۴۱۵ هزار نفر بوده است. هر جا آمار رقت برانگیزی درباره بخش صنعت ایران و تولید فناورانه اش مطرح شد، بدانید که اوضاع و احوال بخش کشاورزی از آن هم به مراتب بدتر است. اکنون در چارچوب این مناسباتی که اساس را بر مافیاپروری و دامن زدن به رباخواری و دلالی و سوداگری و واردات گذاشته، ما شرایطی را تجربه می کنیم که با مهاجرت خیلی خطرناک شاغلان بخش صنعت از این بخش روبرو هستیم. بخش بزرگی از شاغلان صنعتی ما مسافرکشی را به تولید صنعتی ترجیح می دهند.
مومنی تاکید کرد: جامعه‌ای که هزینه فرصت و مخاطره های این نوع مناسبات را درک نکند و آن شاقول را گم کند، چشم انداز روشنی ندارد. از این نظر اوضاع و احوال در بخش کشاورزی و جامعه روستایی به مراتب بدتر است؛ یعنی علیرغم همه ظرفیت های بلا استفاده انسانی و مادی که ما در بخش کشاورزی داریم، خروج شاغلان این بخش و پیوستن به خدمات غیرمولد اکنون در حال تبدیل شدن به یکی از تهدیدهای امنیت ملی در ایران است. اگر گردشگری هم از آن موقعیت واقعی خود بیرون بیاید، تبدیل به پدیده مخربی می شود. این یک تهدید خیلی بزرگ است، هم از نظر فقرزایی و هم از نظر تخریب محیط زیست.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه وحشتناک ترین سهم از حاشیه نشینی جمعیت در ایران، متعلق به مشهد است در حالی که این شهر، یکی از کلیدی ترین جاذبه های ایران را دارد، گفت: گزارش هایی که درباره محیط زیست در استان های گیلان، مازندران و گلستان و از این قبیل داده می شوند، هم بسیار جدی هستند. به عنوان عضو جامعه علمی، باید با حریت و صداقت اولویتها را گوشزد کنیم و به هیچ وجه اجازه ندهیم که توریسم لجام گسیخته و مستقل از پایداری توسعه گسترش پیدا کند. این به نفع هیچکس نیست.
مومنی افزود: در هر عرصه ای وقتی بحث از توسعه به میان می آید، چه توسعه روستایی، چه توسعه گردشگری، چه توسعه ملی و چه توسعه صنعتی، یکی از موضوع های کلیدی توسعه، اصل سازماندهی بر اساس هدف است. ما در زمینه توسعه گردشگری هم به صراحت و شفافیت در این زمینه به شدت نیازمندیم. اگر گردشگری بخواهد به بنیه تولیدی ما لطمه بزند و به جای اینکه مقیاس تولید را در مناطق روستایی و شهری ما افزایش دهد و امکان بهره مندی از دستاوردهای صرفه مقیاس را برای ما فراهم کند، تبدیل به یک نیروی محرکه برای توسعه واردات شود، این برای ایران تزلزل و شکنندگی و ناپایداری پدیدار ایجاد می کند. اکنون شرایطی را تجربه می کنیم که برای اولین بار در تاریخ ۷۵ ساله گذشته مان، به خاطر سیاست های مخرب مثل شوک نرخ ارز و شوک قیمت های حامل‌های انرژی و همه سیاست‌های تورم زا و اشتغال زدایی که داریم، جزء معدود کشورهایی در دنیا هستیم که در نیمه دوم دهه ۱۳۹۰ در عرض سه سال اندازه جمعیت فقیر در ایران 2 برابر شد و داده های رسمی نشان می دهند نزدیک به ۶۰ درصد جمعیت قادر نیست حداقل کالری مورد نیاز برای بقای خود را تامین کند.
استاد گروه برنامه ریزی و توسعه اقتصادی دانشگاه علامه طباطبایی تاکید کرد: در چنین چارچوبی، وقتی گفته می شود ما با تقدم توسعه روستایی روبرو هستیم، همه باید شرافتمندانه این اولویت را گوشزد و مطالبه کنیم. توسعه گردشگری روستایی، در شرایطی که مناسبات اقتصادی – اجتماعی به گسترش و تعمیق فقر و عقب ماندگی در مناطق روستایی مان منجر می شود، ناپایدار و شکننده خواهد بود. مؤسسه پژوهشی توسعه روستایی وزارت جهاد کشاورزی سال ۹۴ در گزارشی، عنوان کرد اگر در برخی محصولات روستایی، اندکی دانایی وارد تابع تولید کشاورزی کنیم، تحولات چشم گیری ایجاد می شود. داده های ملی آن گزارش می گوید که زمین بری فعالیت کشاورزی می‌توان تا ۸۵ درصد کاهش و آب بری اش تا حدود ۹۰ درصد کاهش پیدا کند و همزمان بازدهی آن تا 7 برابر افزایش پیدا یابد.
مومنی ضمن تاکید بر اینکه ما باید در تولید روستایی مان، دانایی وارد کنیم تا گردشگری روستایی مان هم رونق پیدا کند، ادامه داد: از زاویه اصول موضوعه توسعه، آنچه که باید به سیاستگذاران هدیه شود، این است که تا زمانی که نظام پاداش دهی تعریف شود که هزینه فرصت مفت خوارگی در آن پایین باشد و از طریق رباخواری و دلالی و تاجرباشی شدن و واردات محوری، سودهای خیلی بزرگ و بی دردسر کسب شود، کسی سراغ تولید صنعتی و تولید کشاورزی نخواهد رفت. تا زمانی که اهتمام نظام تصمیم گیریهای اساسی کشور این باشد که به جای اینکه ثبات و امنیت ایجاد کنند و برنامه ارتقاء بنیه در تولید ملی داشته باشند، از طریق وارد کردن شوک های پی در پی به نرخ ارز و قیمت حامل‌های انرژی و سایر قیمت های کلیدی مناسبات را مافیا سالارانه کنند و منافع مافیا‌ها را به منافع ملی ترجیح دهند، نه توسعه روستایی در ایران اتفاق خواهد افتاد و نه توسعه کشاورزی.
او یادآورشد: اگر حکومت گرامی رو به تولید فناورانه کند؛ چه در بخش صنعت و چه در بخش کشاورزی، مردم ایران با عزت و عزت نفس و با مشارکت فعال در سرنوشت سیاسی و اقتصادی شان می‌توانند اعتلای ایران و آبروی ایرانیان را رقم خواهند زد، اما اگر این مناسبات متوقف نشود، چشم انداز روشنی نیست. آنچه که مایه امید است، این است که این مسائل پیچیدگی زیادی ندارد، همه ما می فهمیم تا زمانی که حکومت گرامی یک برنامه ملی مبارزه با فساد بر محور پیشگیری طراحی نکند، تولید ریشه دار نخواهد شد. تا زمانی که این مناسبات استثماری که سهم تولید کننده کشاورزی از هر واحد ارزش افزوده بین یک پنجم تا یک دهم سهم رباخوارها و دلال ها باشد، ایران چشم انداز روشنی در هیچ زمینه‌ای نخواهد داشت. از آنجا که اینها همه در تسخیر علم است، آن حرف بزرگی که «پیتر دراکر» مطرح کرد، که می گوید هر کشوری که بخواهد نجات پیدا کنذ، باید همه شهروندانش تلاش کنند که اقتدارهای مبتنی بر زور و اقتدارهای مبتنی بر پول، جای خود را به اقتدارهای مبتنی بر علم دهند.
مومنی تاکید کرد: یکی از افتخارات بزرگ دوران جمهوری اسلامی این است که بی سابقه ترین سرمایه گذاری برای ارتقاء ظرفیت علمی ایرانیان صورت گرفته، باید بگوییم وقتی شما آلت دست مافیای واردات می شوید و با شوک درمانی‌ها آلت دست رباخوارها می شوید، امکان استفاده خردورزانه از دانایان برای بهبود وضعیت را در ایران سلب می کنید. ولی اگر رو به تولید فناورانه ، ایجاد شفافیت و مشارکت کنید، ظرفیت‌های مادی و انسانی ایران برای یک اعتلای درخشان مهیا است.جماران
